ΑΕΙΦΟΡΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ

 

Ευαγγελία Γ. Αραβανή

«Οι Λέξεις ανοίγουν πόρτες στη Θάλασσα...» 

εκδόσεις ΓΡΗΓΟΡΗ

Μελέτες και έρευνες  για την Παιδική Λογοτεχνία και τη Φιλαναγνωσία

Παιδαγωγικές και διδακτικές προεκτάσεις

 «Σε μια μαγική στιγμή στην πρώιμη παιδική σου ηλικία, η σελίδα ενός βιβλίου- αυτή η διαδοχή συγκεχυμένων, ολότελα ξένων κρυπτογραφημάτων- απέκτησε σημασία. Οι λέξεις σου μίλησαν, φανέρωσαν τα μυστικά τους. Και εκείνη τη στιγμή ολόκληρο το σύμπαν άνοιξε για εσένα. Έγινες, οριστικά, αναγνώστης». Αυτή η μαγική στιγμή που περιγράφει ο Manguel (1996) αποτέλει και την πρώτη σπίθα για την ένασχόληση μου με την Παιδική Λογοτεχνία, ένα εγχείρημα πάντα επίκαιρο αλλά και πάντα δύσκολο. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πεδίο τόσο ευρύ και συνάμα τόσο γοητευτικό όπου «οι συγγραφείς, οι ακροατές και οι αναγνώστες- παιδιά μπορεί να ανήκουν (και συχνά ανήκουν) σε διαφορετικούς χωροχρόνους, που μερικές φορές τους χωρίζουν αιώνες και μεγάλες χωρικές αποστάσεις, οι οποίοι όμως, παρ’ όλα αυτά, εντάσσονται σε έναν πραγματικό, ενιαίο και ατελή ιστορικό κόσμο, αποκομμένο με ένα αυστηρό και κατηγορηματικό όριο από τον αναπαριστώμενο κόσμο του κειμένου». Αυτός, όμως ο μαγικός κειμενικός κόσμος ξετυλίγεται μπροστά μας και τότε είναι που «η τέχνη μεταμορφώνεται από νύφη σε πεταλούδα» και οι ήρωες των βιβλίων ξεπηδούν με ανθρώπινα αλλά και μη χαρακτηριστικά, συναισθήματα πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα, σκέψεις και προβληματισμοί εγείρονται με «λογισμό και όνειρο». Και στο σημείο αυτό αναρωτιόμαστε αν όλα αυτά επικρατούν στη σημερινή πραγματικότητα. Έχει η λογοτεχνία για μικρούς και μεγάλους τη θέση που της αξίζει; Θα ήταν μήπως υπερβολή να μιλήσουμε για «θάνατο της Παιδικής Λογοτεχνίας»; Κάτι ανάλογο με την «εξαφάνιση της παιδικής ηλικίας» κατά τον Postman;

 Ας μην είμαστε τόσο αφοριστικοί και απαισιόδοξοι. Σίγουρα στην εποχή της υπερμεσικής τεχνολογίας, η Παιδική Λογοτεχνία απειλείται από τη διαρκώς επιταχυνόμενη επίδραση της εικονικής, εμψυχωμένης και ψηφιακής πληροφορίας. Σίγουρα όσοι διδάσκουν Παιδική Λογοτεχνία βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα παράδειγμα αλλαγής θέσης- κατά τον Kuhn- που θέτει υπό αμφισβήτηση παραδοσιακούς τρόπους εκπαιδευτικής και λογοτεχνικής προσέγγισης. Σίγουρα απαιτείται εκσυγχρονισμός, διεύρυνση του λογοτεχνικού υπερκειμένου και μια εκπαίδευση που θα έχει σημεία αναφοράς τη «διάδραση» αναγνώστη- συγγραφέα- κειμένου, τη Δημιουργική γραφή και συγγραφή, τη φιλαναγνωστική καλλιέργεια ως εργαλεία για την αποτελεσματικότερη προσέγγιση της Παιδικής λογοτεχνίας.

Το βιβλίο αυτό αποσκοπεί στο να συνεισφέρει στην πολλαπλή και διευρυμένη προσέγγιση της Παιδικής λογοτεχνίας, στη διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης θεώρησης για τη εκπαιδευτική της αξιοποίηση μέσα από μελέτες, έρευνες και προτεινόμενες εναλλακτικές δράσεις. Η συμβολή του έγκειται τόσο στη θεωρητική πλαισίωση όλων των παραμέτρων που ορίζουν και προσδιορίζουν ένα τόσο σημαντικό γνωστικό αντικείμενο, όσο και στην ερευνητική του αποτύπωση με σημείο αναφοράς την πρόσληψή του από τους μικρούς μαθητές- αναγνώστες και τη στάση των Εκπαιδευτικών στο πλαίσιο διδασκαλίας του. Η συλλογιστική του επικεντρώνεται στο να λειτουργήσει ως κινητήριος μοχλός για στοχασμούς, συλλογισμούς, επαναπροσδιορισμούς και ως κοιτίδα για υιοθέτηση πολλαπλών και ποικίλων μεθόδων και πρακτικών που να έχουν συστοιχία και αντιστοιχία με τη φύση και τη φυσιογνωμία, την πολλαπλότητα και την ιδιαιτερότητα της Παιδικής Λογοτεχνίας.

Ως εκ τούτου, στο πνεύμα αυτό στην πρώτη μελέτη με τίτλο «Λογοτεχνία και Παιδική Λογοτεχνία: Παιδαγωγική διάσταση και εκπαιδευτική αξία» δίνουμε απαντήσεις στο τι είναι Λογοτεχνία και τι Παιδική Λογοτεχνία, αναδεικνύοντας την αξία τους υπό το πρίσμα των παιδαγωγικών και ψυχολογικών παραμέτρων. Πώς λειτουργεί η ανάγνωση παιδικών βιβλίων στην ψυχοσύνθεση ενός μικρού παιδιού; Είναι παιχνίδι με τους ήχους και τις λέξεις; Είναι ψυχαγωγία; Είναι ανάπλαση και διάπλαση της προσωπικότητάς του; Είναι πεδίο κοινωνικοποίησης; Είναι διομόρφωση της αισθητικής του καλλιέργειας; Μήπως είναι όλα αυτά μαζί και ακόμη περισσότερα; Και με ποια κριτήρια διαχωρίζεται η Λογοτεχνία για μεγάλους από τη Λογοτεχνία για μικρους;

Με το δεύτερο μελέτημα με τίτλο «Αναλυτικό Πρόγραμμα και Σχολικό Εγχειρίδιο: Τα «Ανθολόγια» Λογοτεχνικών Κειμένων» περνάμε στην εκπαιδευτική προαγματικότητα επιχειρώντας να παρουσιάσουμε τα θεσμικά κείμενα, τα δύο δηλαδή Προγράμματα Σπουδών του 2002 και του 2011 μέσα από μια οπτική σύγκρισης και αξιολόγησης ως προς την προσέγγιση και τη θέση της Παιδικής Λογοτεχνίας. Είναι διακριτή η παρουσία της σε σχέση με το Γλωσσικό μάθημα; Και πώς προτείνεται μεθοδολογικά να αντιμετωπίζεται; Σε συνδυασμό με τα Προγράμματα Σπουδών η αναφορά στη λειτουργία του σχολικού εγχειριδίου στη διδακτική πράξη με έμφαση στα «Ανθολόγια» Λογοτεχνικών κειμένων της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης κρίθηκε απαραίτητη. Το σημείο αναφοράς εστιάζεται στη φιλοσοφία που κρύβεται πίσω από τη δημιουργία τους σχετικά με την επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων και την προώθηση της ανάγνωσης στις μικρές ηλικίες μέσω της δημιουργίας κινήτρων για ανάγνωση.

Η μελέτη που ακολουθεί με τίτλο «Αξίες και Πρότυπα στα βραβευμένα παιδικά βιβλία του Ελληνικού Τμήματος της Ι.Β.Β.Υ. της περιόδου 2015-2019: μια έρευνα» αφορά στα μη ανθολογημένα λογοτεχνικά κείμενα με θεσμικό υπόβαθρο. Συγκεκριμένα αναφέρεται στο παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο ως πεδίο παιδαγωγικής αξιοποίησης με κατεύθυνση την ανάπτυξη των αναγνωστικών δεξιοτήτων και του φιλαναγνωστικού κινήτρου των μικρών – αλλά και μεγάλων «παιδιών» διευρύνοντας το σκεπτικό μας περί της παιδαγωγικής, φιλαναγνωστικής και εκπαιδευτικής αξίας της Παιδικής Λογοτεχνίας. Πρόκειται για την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εκπόνησης της διπλωματικής εργασίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος της Δημιουργικής Γραφής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου από τη Μαραγκού Βασιλική, πτυχιούχο του Παιδαγωγικού τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του University of Salford (Modern Languages & European Studies) και κάτοχο του μεταπτυχιακού διπλώματος της Δημιουργικής Γραφής από το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο υπό την επίβλεψη μου. Ποιες είναι, λοιπόν, οι κυρίαρχες αξίες και ποια τα πρότυπα που αναδύονται μέσα από τα βραβευμένα παιδικά βιβλία της περιόδου 2015-2019; Ανταποκρίνονται στις προκλήσεις, προκλήσεις και απαιτήσεις της σύγχρονης μεταβαλλόμενης κοινωνίας που ζούμε; Αντικατοπτρίζουν τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα; Αφουγκράζονται την προβληματική της μετουσιώνοντάς την σε ιστορίες που δίνουν απαντήσεις σε τυχόν ερωτήσεις κι ανησυχίες των σημερινών παιδιών;

Κίνητρο για την προβληματική που εκτίθεται στην τέταρτη μελέτη με τίτλο Αναζητώντας τη Φιλαναγνωσία στο Σχολείο υπήρξε η εξής συγκυρία: στην ερώτηση σε μια συζήτηση με εκπαιδευτικούς για το πώς αξιοποιούν τα παιδικά λογοτεχνήματα, είτε πρόκειται για ανθολογημένα είτε όχι η απάντηση ήταν «είναι και αυτός ένας εναλλακτικός τρόπος για άγνωστη ορθογραφία». Η τέχνη του λόγου για παιδιά άραγε θα μπορούσε να υπηρετήσει μια «άγνωστη ορθογραφία»; Ή μήπως αυτό είναι στην αντίπερα όχθη του φιλαναγνωστικού και αναγνωστικού της προσανατολισμού; Και τελικά πώς προσδιορίζονται αυτοί οι όροι; Μέσα στο μελέτημα αυτό δίνονται απαντήσεις για τη σχέση της ανάγνωσης και της φιλαναγνωσίας, προσδιορίζονται οι όροι και προτείνονται φιλαναγνωστικές δρασεις- δραστηριότητες στο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Παράλληλα παρουσιάζεται η ερευνητική εφαρμογή των Λογοτεχνικών κύκλων στο πλαίσιο Φιλαναγνωστικού προγράμματος και τα συμπεράσματά της, καθώς οφείλουμε να καλλιεργούμε στους μαθητές- αναγνώστες το πάθος, το ενδιαφέρον, τον ζήλο και το κίνητρο για τη λογοτεχνική ανάγνωση έχοντας «το δικαίωμα να μη διαβάζουν, να πηδάνε σελίδες, να μην τελειώνουν ένα βιβλίο, να το ξαναδιαβάζουν, να διαβάζουν οτιδήποτε, να διαβάζουν οπουδήποτε, να διαβάζουν για οποιοδήποτε λόγο, να τσαλαβουτάνε, να διαβάζουν μεγαλόφωνα, να σιωπούν…» (Πενάκ, 1996: 14).

Ο Αμερικανός κριτικός Άλφρεντ Κάζιν έλεγε ότι «γράφουμε για να δημιουργήσουμε ένα σπίτι για τον εαυτό μας πάνω στο χαρτί, μέσα στον χρόνο, μέσα στον νου των άλλων ανθρώπων». Η πέμπτη μελέτη θέτει στο επίκεντρο μια ακόμη σημαντική παράμετρο στο πλαίσιο της παιδαγωγικής, εκπαιδευτικής και φιλαναγνωστικής προσέγγισης της Παιδικής λογοτεχνίας, αυτή της δημιουργικότητας και της Δημιουργικής γραφής. Έχοντας ως τίτλο Παιδική Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή: Γράφοντας.. Συγγράφοντας.. Μεταγράφοντας επιχειρήσαμε να προσδιορίσουμε τους όρους δημιουργικότητα και Δημιουργική γραφή, προτείνοντας τις ανάλογες τεχνικές και δράσεις προς ανάπτυξη και καλλιέργειά τους μέσα από την αξιοποίηση της Παιδικής Λογοτεχνίας.

Ο προβληματισμός που αναπτύσσεται στην έκτη και τελευταία μελέτη Η Παιδική Λογοτεχνία και η Στάση των Εκπαιδευτικών: μια έρευνα στηρίζεται στην εμπειρική έρευνα που επιχειρήθηκε από τη γράφουσα σχετικά με την προσέγγιση της λογοτεχνίας στην εκπαιδευτική πράξη, καθώς «η λογοτεχνία στο Δημοτικό Σχολείο μπορεί να παίξει έναν ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο ως σύνδεσμος ανάμεσα στα γνωστικά αντικείμενα και τις διάφορες κοινωνικές και συναισθηματικές εμπειρίες που έχουν τα παιδιά στον χώρο του σχολείου και έξω από αυτόν» (Αποστολίδου, 2004: 70). Έτσι η αναφορά στη Λογοτεχνία για Παιδιά στη σχολική τάξη πρέπει να ξεκινά από μια διαπίστωση: κάθε προσπάθεια ή πρόταση διδακτικής αξιοποίησης των λογοτεχνικών κειμένων επιβάλλει σήμερα μια διαφορετική θεώρηση. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην περίπτωση αυτή είναι καίριος, καθώς είναι αυτοί που θα «προκαλέσουν» μια ουσιαστική «επικοινωνία» για τη δημιουργία της άμεσης αναγνωστικής κοινότητας. Ποια είναι, όμως, η στάση τους προς την Παιδική Λογοτεχνία; Ποιες οι αντιλήψεις τους; Πώς διδάσκεται η λογοτεχνία σήμερα στο Δημοτικό Σχολείο; Πώς αξιοποιήθηκε η ώρα της Φιλαναγνωσίας; Σε ποιο βαθμό και με ποια συχνότητα διδάσκουν τα λογοτεχνικά κείμενα από τα «Ανθολόγια» Λογοτεχνικών Κειμένων στο Δημοτικό Σχολείο; Υπάρχει διαφοροποίηση με βάση την ηλικία των μαθητών; Πώς αντιμετωπίζεται η Λογοτεχνία σε σχέση με τη Γλώσσα από τους εκπαιδευτικούς; Ανεξάρτητα ή υπηρετεί η Παιδική Λογοτεχνία το Γλωσσικό μάθημα; Πώς αξιοποιείται η Δημιουργική γραφή και η παραγωγή λόγου; Η ανασκόπηση της σύγχρονης βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας όπως και η παρακολούθηση των πιο πρόσφατων ερευνητικών δεδομένων, τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο, αναδεικνύει ότι η διενέργεια της παρούσας έρευνας ήταν κάτι παραπάνω από απαραίτητη: απουσία στοιχείων ευρείας κλίμακας για το μάθημα της Λογοτεχνίας και τον ρόλο της Παιδικής Λογοτεχνίας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, με έμφαση μάλιστα στις εκτιμήσεις των ίδιων των εκπαιδευτικών για την ελκυστικότητα και την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας της στο σχολείο σε όλο αυτό το ευρύ φάσμα περιοχών με τις οποίες σχετίζεται.